.
Πώς συνδέονται μεταξύ τους τα ανθρώπινα δικαιώματα;
Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι διασυνδεδεμένα κι αλληλοεξαρτώμενα μεταξύ τους και δεν μπορούμε να δηλώσουμε ότι κάποια από αυτά είναι πιο σημαντικά από άλλα.
Κάποια δικαιώματα όμως μπορεί να έχουν μεγαλύτερη σημασία για τη ζωή ορισμένων ατόμων, επειδή αν τα δικαιώματα αυτά δεν είναι επαρκώς εγγυημένα κι αυτό μπορεί να επηρεάσει και άλλα δικαιώματα των εν λόγω ατόμων.
Ετσι για παράδειγμα εάν δεν διασφαλιστεί το δικαίωμα ενός ατόμου στην πληροφόρηση, αν δηλαδη το άτομο αυτό δεν λάβει τις ικανοποιητικές εκείνες πληροφορίες σε σχέση με τα ζητήματα που το αφορούν σε καμία περίπτωση δεν θα είναι σε θέση να εκπληρώσει επαρκώς το δικαίωμά του για συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Αυτή η αλληλεξάρτηση μεταξύ δικαιωμάτων μπορεί να βρει εφαρμογή στο πεδίο της υποστήριξης σε άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας.
Ένα άτομο για παράδειγμα δεν μπορεί να επιλέξει ανάμεσα σε διαφορετικές θεραπευτικές επιλογές εάν δεν έχει λάβει προηγουμένως επαρκή πληροφόρηση για καθεμία από τις επιλογές που εξετάζονται.
Μερικές φορές όμως τα δικαιώματα μπορεί να είναι και αλληλοσυγκρουόμενα...
Με άλλα λόγια, η διασφάλιση ενός δικαιώματος μπορεί να θέτει σε κίνδυνο κάποιο άλλο.
Σε κάποιες υπηρεσίες ψυχικής υγείας για παράδειγμα, ένας ασθενής που έχει αυτοτραυματική συμπεριφορά μπορεί να περιοριστεί με μηχανική καθήλωση για την προστασία του, αλλά σε αυτή την περίπτωση δεν γίνεται σεβαστό το δικαίωμά του στην ελευθερία
Η βασισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα προσέγγιση στην ψυχική υγεία
Η βασισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα προσέγγιση εγγυάται ότι η αξιοπρέπεια του ατόμου οφείλει να βρίσκεται στο επίκεντρο των πολιτικών και των διαδικασιών λήψης αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα.
Η υιοθέτηση της βασισμένης στα ανθρώπινα δικαιώματα προσέγγισης βοηθά φορείς και επαγγελματίες να βρούν τον καλύτερο τρόπο έτσι ώστε να διασφαλίσουν τα δικαιώματα των ατόμων στα οποία παρέχουν τις υπηρεσίες τους.
Η προσέγγιση αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε ομάδες που υφίστανται περιθωριοποίηση, αποκλεισμό και διακρίσεις, όπως προφανως συμβαίνει στην περίπτωση των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας.
Χαρακτηριστικά της βασισμένης στα ανθρώπινα δικαιώματα προσέγγισης:
• Πολιτικές, προγράμματα, υπηρεσίες και επαγγελματικές πρακτικές έχουν ως βασικό στόχο της αποστολής τους την πλήρη άσκηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
• Το άτομο θεωρείται πρωταγωνιστής και όχι παθητικός δικαιούχος υπηρεσιών.
• Η συμμετοχή είναι ταυτόχρονα μέσο και σκοπός.
• Οι στρατηγικές συμβάλλουν στην ενδυνάμωση του ατόμου αντί να την ακυρώνουν.
• Τα αποτελέσματα και οι διαδικασίες υπόκεινται σε επιτήρηση και αξιολόγηση.
• Οι κανόνες και οι αρχές των ανθρώπινων δικαιωμάτων ρυθμίζουν τη διατύπωση στόχων και δεικτών.
• Καθοριστικοί παράγοντες είναι τα συστήματα διαφάνειας και λογοδοσίας.
Διαφορές ανάμεσα στην προσέγγιση με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα και την προσέγγιση με βάση τις ανάγκες
Η προσέγγιση με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι σαφώς διαφορετική από την προσέγγιση με βάση τις ανάγκες, που είθισται να ρυθμίζει τον προγραμματισμό και τις πολιτικές των φορέων.
Η προσέγγιση που βασίζεται στις ανάγκες συμβάλλει στον προσδιορισμό των αναγκών και την υποστήριξη πρωτοβουλιών, βελτιώνοντας έτσι την παροχή υπηρεσιών αλλά και την ικανοποίηση των αναγκών.
Οι ανεκπλήρωτες ανάγκες προκαλούν δυσαρέσκεια, ενώ το να μη γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα σημαίνει ότι υπάρχει παραβίασή τους και είναι νομικά δυνατό να ζητηθεί αποζημίωση ή αποκατάσταση.
Στην προσέγγιση που βασίζεται στις ανάγκες, το άτομο γίνεται αποδέκτης παρεμβάσεων και ο ρόλος του στην παροχή υπηρεσιών είναι παθητικός.
Την ίδια ώρα, στην προσέγγιση που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα, το άτομο κατέχει κεντρικό και ενεργό ρόλο ως υποκείμενο των δικαιωμάτων και έχει τη δυνατότητα να τα διεκδικήσει.
Ως εκ τούτου, η προσέγγιση που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα θέτει ως στόχο εκείνοι που επωφελούνται από τις υπηρεσίες να γνωρίζουν και να απαιτούν τη συμμόρφωση στα δικαιώματα, ενώ ταυτόχρονα αναγκάζει τους φορείς να βελτιώσουν τη λογοδοσία όσον αφορά την παρακολούθηση και τη συμμόρφωση.
Όλα αυτά συμβάλλουν στην ενδυνάμωση των πολιτών.
Η εφαρμογή των παραπάνω στην ενδιαφερόμενη ομάδα σημαίνει ότι είναι αναγκαίο να καταστεί δυνατή η συμμετοχή των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας στη λήψη αποφάσεων όσον αφορά θέματα τα οποία άπτονται της ζωής τους και τα οποία επηρεάζουν την άσκηση των δικαιωμάτων τους.
Η προσέγγιση με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα επιδιώκει να ενισχύσει την ικανότητα των εγγυητών των δικαιωμάτων, που είναι συνήθως οι κυβερνήσεις και να σέβονται, να προστατεύουν και να εγγυώνται αυτά τα δικαιώματα..
Και να διασφαλίζει ότι τόσο τα πρότυπα όσο και οι αρχές που διέπουν τη συμμόρφωση στα ανθρώπινα δικαιώματα συνυπολογίζονται στη διατύπωση των πολιτικών ,των σχεδίων, των προγραμμάτων κτλ,καθώς και στην καθημερινή λειτουργία των φορέων.
Ποιες είναι οι αρχές που διέπουν την προσέγγιση με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα;
Η προσέγγιση που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα ρυθμίζεται από μια σειρά αρχών οι οποίες καθοδηγούν τον προγραμματισμό της παροχής υπηρεσιών κατά τρόπο ώστε η φροντίδα και η υποστήριξη που προσφέρονται να επικεντρώνονται στο άτομο.
Οι αρχές που διέπουν τη βασισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα προσέγγιση είναι πέντε:
Είναι η συμμετοχή, η λογοδοσία, η μη διάκριση, η ενδυνάμωση και η νομιμότητα.
Όταν ακολουθούνται αυτές οι αρχές:
- Διασφαλίζεται ότι κατά τη λήψη αποφάσεων γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα όλων των ανθρώπων
- Βελτιώνεται η θεσμική κουλτούρα και οι σχέσεις που έχουν δημιουργηθεί προς όλες τις κατευθύνσεις
- Εξασφαλίζεται η ύπαρξη των βέλτιστων δυνατών πρακτικών
Η αρχή της συμμετοχής
Όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα να παίρνουν μέρος στις αποφάσεις που τους επηρεάζουν. Η συμμετοχή πρέπει να είναι ενεργή, ελεύθερη και σημαντική και πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα πιθανά προβλήματα προσβασιμότητας, συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης σε πληροφορίες διατυπωμένες σε κατανοητή μορφή και γλώσσα.
Η εφαρμογή των παραπάνω στις υπηρεσίες για τα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας συνεπάγεται ότι τα άτομα αυτά πρέπει να συμμετέχουν στις αποφάσεις αναφορικά με τη φροντίδα και την υποστήριξη που τους δίνεται.
Ως εκ τούτου, είναι αναγκαίο οι φορείς:
• Να προωθούν μοντέλα υποστήριξης που είναι πραγματικά συμμετοχικά και θέτουν στο κέντρο το άτομο.
• Να αποπροσανατολίζουν τις υπηρεσίες τους προς την υποστηριζόμενη λήψη αποφάσεων.
• Να υποστηρίζουν και να ενισχύουν τη λήψη αποφάσεων με την εφαρμογή ειδικών μηχανισμών (π.χ. προγενέστερες οδηγίες).
Τα παραδείγματα εφαρμογής αυτών των αρχών ξεκινούν από τη συμμετοχή στη δρομολόγηση μιας νέας υπηρεσίας ή τη σχεδίαση υπηρεσιών και φτάνουν ως τη συμμετοχή σε καθημερινές αποφάσεις επί ζητημάτων που επηρεάζουν τα άτομα, για το είδος της φροντίδας και της υποστήριξης που θα τους δοθεί.
Ο τρόπος εμπλοκής των ατόμων στη λήψη αποφάσεων και την υλοποίησή τους είναι ένα ζητούμενο προς συζήτηση και βεβαίως η ανεύρεση και η διασφάλιση μιας πιο ατομικά αποτυπωμένης δυνατότητας εμπλοκής τους.
Αρχή της διαφάνειας και της λογοδοσίας
Η ενέργεια βάσει της αρχής της διαφάνειας και της λογοδοσίας προϋποθέτει τη δημιουργία μηχανισμών για την αποτελεσματική παρακολούθηση των προτύπων που βασίζονται στα ανθρώπινα δικαιώματα.
Σε κάθε περίπτωση οι δείκτες της λογοδοσίας πρέπει να βρίσκονται σε συμφωνία με τα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Οι νόμοι, οι πολιτικές και οι διοικητικές διαδικασίες πρέπει να προβλέπουν την ύπαρξη μηχανισμών αποκατάστασης και διόρθωσης που θα ενεργοποιούνται όταν η παραχώρηση των δικαιωμάτων δεν γίνεται επιτυχώς.
Κατά τη διαδικασία σχεδίασης των διαδικασιών λογοδοσίας θα λαμβάνονται υπόψη οι απόψεις και οι εμπειρίες των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας.
Λόγου χάρη, πρέπει να διασφαλίζεται ότι τα άτομα γνωρίζουν πού και πώς να διεκδικήσουν την αποκατάσταση δικαιωμάτων τα οποία δεν έχουν γίνει σεβαστά.
Στα άτομα αυτά θα παρέχεται η απαραίτητη υποστήριξη για να διεκδικήσουν αποκατάσταση (μέσω νομικής υπεράσπισης ή υποστήριξης) και θα δίνεται πρόσβαση σε νομικούς μηχανισμούς καταγγελιών και υποβολής ερωτημάτων.
Αρχή της μη διάκρισης και της ισότητας
Η προσέγγιση που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα συνεπάγεται την απαγόρευση οποιασδήποτε μορφής διάκρισης και η αξιοποίησή της χρησιμεύει στην αποτροπή κάθε μορφής διάκρισης ή στην εξάλειψή της σε περίπτωση που συμβεί.
Η αρχή αυτή θεωρεί ότι τα πλέον ευάλωτα άτομα είναι εκείνα που αντιμετωπίζουν τα μεγαλύτερα εμπόδια στην άσκηση των δικαιωμάτων τους.
Τα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι μια από τις πιο ευάλωτες και περιθωριοποιημένες ομάδες μέσα στις κοινωνίες μας.
Η προσέγγιση που βασίζεται στα δικαιώματα μας αναγκάζει να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στην προστασία και την εκπλήρωση των δικαιωμάτων τους.
Δυστυχώς, τα άτομα με ψυχιατρική διάγνωση αντιμετωπίζουν πολλαπλές μορφές διακρίσεων, οι οποίες σχετίζονται με την πρόσβαση σε προκαθορισμένες υπηρεσίες. Επηρεάζονται ακόμη και οι επιλογές τους και οι ευκαιρίες για έκφραση της άποψής τους σε
κάθε σφαίρα της ζωής, συμπεριλαμβανομένης της φροντίδας και υποστήριξης από τις κοινωνικές και υγειονομικές υπηρεσίες.
Η αρχή της ενδυνάμωσης
Η αρχή αυτή σημαίνει ότι τα άτομα αναγνωρίζονται ως δρώντες που διαμορφώνουν τις συνθήκες για την ευημερία και την εξέλιξή τους, αντί να είναι απλώς παθητικοί αποδέκτες υπηρεσιών.
Είναι θεμελιώδες να παρέχονται πληροφορίες και εκπαίδευση που προωθούν την ενδυνάμωσή τους.
Τα άτομα πρέπει να έχουν επίγνωση των δικαιωμάτων τους και να υπολογίζουν στην υποστήριξη που τους είναι απαραίτητη ώστε να συμμετέχουν στην ανάπτυξη πολιτικών και πρακτικών για υπηρεσίες που μπορούν να τα επηρεάσουν.
Τα άτομα πρέπει να γνωρίζουν και να κατανοούν το δικαίωμα να λαμβάνουν τη φροντίδα και τις θεραπείες που χρειάζονται σε σχέση με την ψυχική τους υγεία, καθώς και να υπολογίζουν σε επαρκή κοινωνική υποστήριξη.
Η αρχή της νομιμότητας
Όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα που προστατεύονται από το νόμο πρέπει να γίνονται σεβαστά, να προστατεύονται και να εκπληρώνονται.
Μια προσέγγιση βασισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα προϋποθέτει την αναγνώριση των δικαιωμάτων ως νομικά δεσμευτικών, συνδεδεμένων με το εθνικό και το διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Οι υπηρεσίες που απευθύνονται σε άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας και οι αρμόδιες αρχές πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι πρακτικές και οι διαδικασίες τους εναρμονίζονται με τους νόμους περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων που επικυρώνονται από τις κυβερνήσεις των χωρών τους
Παραβιάσεις δικαιωμάτων στην ψυχική υγεία
.
Παρουσιάζονται στη συνέχεια δικαιώματα που παραβιάζονται συχνά σε κλινικές και κοινωνικές μονάδες:
- Η πρόσβαση που έχουν οι χρήστες σε πληροφορίες σχετικά με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους είναι περιορισμένη.
- Δεν λαμβάνουν επαρκή πληροφόρηση αναφορικά με τους στόχους των φαρμακευτικών αγωγών που τους χορηγούνται ούτε ενημερώνονται για τις δυνητικές τους παρενέργειες. Ανεπαρκείς είναι επίσης οι πληροφορίες που αφορούν διαγνωστικές εξετάσεις, θεραπευτικές αγωγές, χειρουργικές παρεμβάσεις και άλλες εναλλακτικές επιλογές.
- Οι χρήστες έχουν ανεπαρκή πληροφόρηση σχετικά με τα δικαιώματά τους στη περίπτωση ακούσιων νοσηλειών, όπως, για παράδειγμα, το δικαίωμά τους σε νομική συμβουλευτική προκειμένου να διασφαλιστούν τα δικαιώματά τους ενόσω ισχύει αυτό το μέτρο στέρησης της ελευθερίας τους.
- Η πρόσβασή τους σε πληροφορίες που αφορούν την αναπαραγωγική υγεία και τον οικογενειακό προγραμματισμό είναι περιορισμένη.
- Αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη συγκέντρωση πληροφοριών για εναλλακτικές ή συμπληρωματικές θεραπείες, όπως η ψυχοθεραπεία.
- Η υποστήριξη που λαμβάνουν για την κατανόηση των πληροφοριών που τους παρέχονται είναι ανεπαρκής.
- Η πληροφόρηση που λαμβάνουν σχετικά με τις διαθέσιμες δομές, επιλογές στέγασης, υπηρεσίες κοινωνικής υποστήριξης ή οικονομικούς πόρους είναι ανεπαρκής. - Δεν χαίρουν κατάλληλης υποστήριξης και νομικής συμβουλευτικής, ιδίως κατά τη διάρκεια των ακούσιων νοσηλειών. Πώς παραβιάζεται το δικαίωμα συμμετοχής σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων; Αναφέρονται στη συνέχεια τα δικαιώματα που παραβιάζονται συχνότερα στις κλινικές και κοινωνικές μονάδες:
• Χρήση της ενημερωμένης συγκατάθεσης/συναίνεσης
- Ανεπαρκής χρήση της ενημερωμένης συγκατάθεσης/συναίνεσης, όταν αυτή ζητείται από κάποιον τρίτο (για παράδειγμα, από ένα μέλος της οικογένειας) αντί από το ίδιο το άτομο που επηρεάζεται.
- Απουσία της ενημερωμένης συγκατάθεσης/συναίνεσης του ατόμου στην περίπτωση νοσηλειών, θεραπειών ή παρεμβάσεων.
- Ανεπαρκής χρήση της ενημερωμένης συγκατάθεσης/συναίνεσης, χωρίς να έχει προηγουμένως παρασχεθεί η κατάλληλη πληροφόρηση με τρόπο συμβατό με τις δυνατότητες κατανόησης από μέρους του χρήστη.
- Έλλειψη σεβασμού στο δικαίωμα λήψης αποφάσεων, ενώ δίνεται προτεραιότητα στις αποφάσεις που λαμβάνονται από άλλα μέλη της οικογένειας.
• Αναγνώριση των απόψεων και των προτιμήσεων των χρηστών αναφορικά με τις κλινικές αποφάσεις:
- Έλλειψη δυνατότητας για την ελεύθερη έκφραση απόψεων και τη διατύπωση ερωτημάτων ή παραπόνων, χωρίς να εισπράξει κάποιος αρνητικές αντιδράσεις από την ομάδα.
- Έλλειψη δυνατότητας υπεράσπισης έναντι των ενεργειών των επαγγελματιών του χώρου.
• Συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων:
- Απουσία ευκαιριών για τη λήψη αποφάσεων που αφορούν παρεμβάσεις, θεραπείες, φαρμακευτικές αγωγές, θεραπευτικά σχέδια, σχέδια αντιμετώπισης κρίσεων και σχέδια επανένταξης.
- Έλλειψη υποστήριξης ώστε να καταστεί εφικτή η συμμετοχή σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
- Έλλειψη σεβασμού σε προσωπικές προτιμήσεις, αξίες και πεποιθήσεις και πίεση για «αναγκαστική» συμμετοχή σε καθημερινές δραστηριότητες μέσω απειλών και εξαναγκασμών και με αρνητικές συνέπειες στην περίπτωση αποχής.
• Αναγνώριση του δικαιώματος να απορρίψει κάποιος μια θεραπευτική αγωγή
- Ερμηνεία τυχόν απόρριψης κάποιας θεραπευτικής αγωγής ως συμπτώματος της νόσου. - Μη αναγνώριση του δικαιώματος για απόρριψη κάποιας θεραπευτικής αγωγής.
• Εκπρόσωποι
- Μη αναγνώριση του ρόλου των εκπροσώπων του χρήστη από τους επαγγελματίες υγείας και έλλειψη ενημέρωσης των εν λόγω ατόμων σχετικά με αποφάσεις που πάρθηκαν κατά τη νοσηλεία και αφορούν παρεμβάσεις σχετικές με την υγεία τους.
Πώς παραβιάζεται το δικαίωμα στην ελεύθερη λήψη αποφάσεων;
Η αξιολόγηση της δικαιοπρακτικής ικανότητας
Παρουσιάζονται στη συνέχεια παραβιάσεις δικαιωμάτων σε κλινικές και κοινωνικές μονάδες:
- Μη αναγνώριση της δικαιοπρακτικής ικανότητας των χρηστών.
- Αρνητική αντιμετώπιση των χρηστών, οι οποίοι θεωρούνται εκ προοιμίου «ανίκανοι».
- Ακατάλληλη εκτίμηση της δικαιοπρακτικής ικανότητάς τους.
- Κατάχρηση της διαδικασίας με την οποία κρίθηκε η ανικανότητα του χρήστη.
- Δυσκολία ή αδυναμία ακύρωσης της κατάστασης συνολικής δικαιοπρακτικής ανικανότητας, άπαξ και κριθεί, καθώς και περιορισμένη χρήση λιγότερων περιοριστικών μέτρων όπως η επιμέλεια.