Οι πρόσφατες νέες γνώσεις για τον εγκέφαλό μας και την λειτουργία του μας αποκαλύπτουν ότι είναι ένα εξόχως εύπλαστο και δυναμικά διαφοροποιούμενο σύστημα το οποίο διαθέτει την ικανότητα ακόμη και να αυτο-εκπαιδεύεται. Έχει την δυνατότητα να μπορεί να αναλύει τις νεοεισερχόμενες πληροφορίες που συλλέγει από το σώμα του και το περιβάλλον και να διεκδικεί την καλύτερη προσαρμογή του στις αλλαγές του περιβάλλοντος στο οποίο διαβιώνει. Κι αυτό μπορεί να συμβαίνει ακόμη και σε προχωρημένη ηλικία κι όχι μόνο στα παιδικά μας χρόνια όπως πιστευόταν μέχρι πρότινος…. Μεχρι σήμερα, ο περισσότερος κόσμος πιστεύει ότι οι νευρώνες του μυαλού του είναι εκείνοι που η μοίρα και η φύση επέλεξαν γι’ αυτόν. Πρόκειται βέβαια για μια ανακουφιστική άποψη που παραιτείται από κάθε ευθύνη. Μέχρι σήμερα ξέραμε ότι αυτό το σύστημα νόησης για κάθε άνθρωπο γερνά μαζί με τον κάτοχο του. Κι οσο προχωρά η ηλικία, μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα σημάδια του χρόνου στον εαυτό του μιας και η γνωστική εξασθένηση που σχετίζεται με την ηλικία ξεκινά συνήθως στην τέταρτη δεκαετία της ζωής μας. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα των νευροεπιστημόνων τα τελευταία χρόνια ήταν ότι οι νευρώνες σε ένα ενήλικο μυαλό δεν σταματούν ποτέ να αναπτύσσονται καθόλη την διάρκεια της ζωής μας….κι αυτή η λειτουργία γνωστή ως νευρογένεση Με τον όρο πλαστικότητα μπορούμε να ορίσουμε την δυνατότητά του εγκεφάλου να προσαρμόζεται, να μεταβάλλεται και να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον δημιουργώντας νέες δομές, νἐες συνάψεις, που θα τον βοηθήσουν να έχει μια καλύτερη και ομαλότερη προσαρμογή στις συνεχώς μεταβαλλόμενες νέες συνθήκες. Σε μια εποχή στην οποία οι προκλήσεις που καλούμαστε να διαχειριστούμε είναι και πιο πολύπλοκες και πρωτόγνωρες ο εγκέφαλός μας έχει την δυνατότητα να απεγκαταστήσει κάποιες ήδη δημιουργημένες δομές και συνάψεις ή και να τις απενεργοποιήσει μερικώς, αντικαθιστώντας τες με νέες και πιο προσαρμοσμένες στα γεγονότα και τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει. Μπορεί δηλαδή να αυτοπρογραμματίζεται και να αυτοοργανώνεται ανάλογα με τα κελεύσματα που το περιβάλλον τον καλεί να διαχειριστεί. Από τα παιδικά μας χρόνια έχουμε εγκατεστημένους μηχανισμούς αντίδρασης και επεξεργασίας σε ορισμένα ερεθίσματα που όμως δεν γνωρίζουμε αν θα μας είναι χρήσιμοι σε όλη μας την ζωή-τουλάχιστον με την μορφή που τους αποκτήσαμε-και γι αυτό ο εγκέφαλός μας, αυτό το θαυμαστό και πολύπλοκο σύστημα έχει την δυνατότητα να τους αναδιαμορφώνει και να τους μορφοποιεί σύμφωνα με τις παρούσες, νέες ανάγκες του και τις επιταγές του περιβάλλοντός κάνοντας έτσι πιο ομαλή την μετάβασή μας στα νέα δεδομένα! Ο εγκέφαλός μας διαθέτει πάμπολλες ικατότητες διασυνδέσεων και δυνατοτήτων απο αυτες που χρησιμοποιουμε στην καθημερινή πρακτική και μόνο αν παραστεί ανάγκη μπορεί και να τις φέρει στο προσκήνιο. Με καθε ερέθισμα θα ανακαλέσει τις ήδη έτοιμες δυνατότητές του και που συνήθως χρησιμοποιεί, για να αντιμετωπίσει ένα γεγονός. Όμως τα ερεθίσματα μπορεί να αλλάζουν σε κάποια ποιοτικά τους χαρακτηριστικά ́(παρότι μοιάζουν ίδια) και να μην είμαστε προετοιμασμένοι στις καινούργιες συνθήκες με τα ήδη υπάρχοντα δυναμικά μας να καταφέρουμε να ανταποκριθούμε επαρκώς, όπως σε προηγούμενες περιπτώσεις ή να ξέρουμε και να αντιδρούμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο,που δεν τον διαφοροποιούμε κάθε φορά.... Γι αυτό άλλωστε συνήθως επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη... Αλλἀ αυτό δεν σημαίνει ότι οι δυνατότητές του περιορίζονται μέχρι εκεί. Και αυτό μπορούμε εύκολα να το αντιληφθούμε σε παιδιά που γεννιούνται με κάποια διαταραχή και που την εντοπίζουμε νωρίς, δίνοντας την ευκαιρία με τις κατάλληλες μεθόδους στον εγκέφαλο που αντιμετωπίζει ένα συγκεκριμένο πρόβλημα, να διαλέξει έναν άλλο δρόμο -μια άλλη δομή-για να πετύχει μια ορισμένη λειτουργία. Χάρη στην πλαστικότητα του εγκεφάλου, σ αυτην την ικανότητά του, που ιδίως στα πρώτα χρόνια είναι πάρα πολύ εξελιγμένη και εύκαμπτη, ο εγκέφαλος φτάνει σε ένα αποτέλεσμα αναδιαμορφώνοντας θα λέγαμε την διαδρομή και επαναρυθμίζεται σε τέτοιο βαθμό και με τέτοια αποτελεσματικότητα, που μπορούμε να μιλάμε ακόμη και για δυνατότητα αυτοανάρρωσής του! Ακόμη και στις βλάβες που προκαλούν τα εγκεφαλικά επεισόδια στους νευρώνες καταστρέφοντάς τους, κάποιοι αλλοι νευρώνες αναλαμβανουν να επιτελέσουν τον ίδιο ή παρομοιο λειτουργικό ρόλο για να μπορέσει να καλυφθεί το κενό και να συνεχιστεί η ομαλή διαβίωση. Βρίσκει θα λέγαμε πιο απλά νέους συνδυασμούς μέσα του επεκτείνοντας τις δυνατότητές του και “μεγαλώνοντας” και ο ίδιος αφού φτιάχνει καινούργια παρόμοια κουτάκια που μπορούν να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες του. Για να το πετύχει αυτο συνεργάζονται πολλες περιοχές του εγκεφάλου και ο ίδιος κατανέμει τις δραστηριότητές της κάθε περιοχής με γνώμονα την επίτευξη του πιο σύντομου και πιο αποτελεσματικού δρόμου, ως προς την επιβίωσή του. Είναι πραγματικά εντυπωσιακή η δυνατότητα του εγκεφάλου μας να αυτοεκπαιδεύεται και να αυτοοργανώνεται στη βάση των νέων δεδομένων. Η δημιουργία νεων μονοπατιών μας δίνει την δυνατότητα να εξελισσόμαστε και να είμαστε ικανοποιημένοι με την προσαρμοστική μας ικανότητα. Μάλιστα και μέσω της ψυχοθεραπείας μπορούμε να εξελίξουμε το δίκτυο των νευρώνων μας και των συνάψεών μας, έτσι ώστε να μπορούν να αλλάζουν ανάλογα με τις εμπειρίες του περιβάλλοντος. Το μυαλό μπορεί να μετασχηματίζεται, να αλλάζει ή να αναδιαρθρώνει τη δομή του, την ανατομία και τη φυσιολογία του, διαδικασία που αποκαλείται νευροπλαστικότητα (neuroplasticity). «Η πλαστικότητα» του εγκεφάλους αναφέρεται σε δύο συγγενή αλλά διακριτά φαινόμενα: το φαινόμενο της “λειτουργικής αναδιοργάνωσης” του εγκεφάλου και το φαινόμενο της "νευρογένεσης", δηλαδή της παραγωγής νέων νευρώνων,νέων νευρικών κυττάρων. Εχει την ικανότητα να αλλάζει τη δομή του, δημιουργώντας νέες συνάψεις μεταξύ των νευρώνων, μεταβάλλοντας την ανατομία και τηφυσιολογία του. Και τα δύο φαινόμενα ανακαλύφθηκαν προσφάτως. Έτσι η επιστημονική κοινότητα πείστηκε ότι ο εγκέφαλος μπορεί να αυτοαναδιοργανώνεται, εξηγώντας φαινόμενα όπως η επανάκτηση της ικανότητας κάποιων ασθενών σε αφασία να μιλούν, παρόλο που το "κέντρο" της ομιλίας τους έχει ανεπανόρθωτα καταστραφεί από κάποιο τραύμα ή εγκεφαλικό επεισόδιο». «Η ανακάλυψη ότι το μυαλό δεν είναι μια μηχανή, όπως πιστεύαμε, αλλά ένα νευρο-πλαστικό όργανο με ικανότητα να αναπλάθεται στη διάρκεια του χρόνου, είναι ίσως η μεγαλύτερη ανακάλυψη στην κατανόηση του ανθρώπινου εγκεφάλου, τα τελευταία τετρακόσια χρόνια» «Νευροπλαστικότητα ή απλώς πλαστικότητα είναι τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος επουλώνει τις βλάβες του. Αυτό σημαίνει ότι αν εκμεταλλευτεί κανείς την ικανότητα του μυαλού να «μαθαίνει» και να αναπτύσσεται μέσα από τη μάθηση αυτή, μπορεί να το κρατήσει κοφτερό και νέο, παρά την αναπόφευκτη γνωστική έκπτωση που επέρχεται με την ηλικία. Μέχρι σήμερα ξέραμε ότι αυτό το σύστημα νόησης για κάθε άνθρωπο γερνά μαζί με τον κάτοχο του.Οι νευρώνες σε ένα ενήλικο μυαλό δεν σταματούν να αναπτύσσονται, αλλά δημιουργούν διαρκώς νέες συνάψεις και η εξάσκηση είναι ένας γενικά σίγουρος τρόπος να το κρατάμε σε εγρήγορση σύμφωνα με τους νευροεπιστήμονες. . Δημιουργώντας Δίκτυα, Δίκτυα. Αυτά ακριβώς είναι που καθορίζουν τον εγκέφαλο. Υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει κανείς για να αντιμετωπίσει τη γνωστική ομίχλη που επέρχεται με την ηλικία; H απάντηση είναι ναι. «Η λειτουργία ανάπλασης του εγκεφάλου δεν έχει να κάνει μόνο με τη δημιουργία νέων νευρώνων, αλλά επίσης με τη δημιουργία νέων συνδέσεων και με την ισχυροποίηση των συνδέσμων και των συνάψεων που ήδη υπάρχουν». Όσο γερνάμε, όμως, το δίκτυο αυτό περιορίζεται. Αν σκανάρετε το μυαλό ενός ενήλικα 25 ετών και του ίδιου ανθρώπου ύστερα από είκοσι χρόνια, σε ηλικία 45 ετών, θα διαπιστώσουμε προφανείς διαφορές. «Μπορεί ο εγκέφαλος ενός σαραντάρη να παρουσιάζει κάποιο βαθμό συρρίκνωσης», «Το ότι όμως δεν έχει τον αρχικό όγκο με εκείνον που είχε νεότερος, δεν σημαίνει τίποτα... Όταν εξετάζουμε έναν εγκέφαλο, μέσω της εγκεφαλικής νευροαπεικονισης, fMRI scan, δίνουμε"καθήκοντα" (tasks), στον εξεταζόμενο. Έτσι, αν και δομικά ο εγκέφαλος ενός σαραντάρη είναι κάπως πιο συρρικνωμένος από αυτόν ενός νεότερου άνδρα, στο στόχο δηλαδή τον οποίο θα κληθεί να φέρει εις πέρας, μπορεί να απαντήσει με πολύ πιο πλούσιο τρόπο, διότι έχει εμπειρία κι ενεργοποιεί πιο πολλά δίκτυα. Η ίδια ερώτηση σε έναν άντρα 25 ετών μπορεί να μην ενεργοποιεί τέτοιο πλήθος απαντήσεων και περιοχών του εγκεφάλου. Τεστάροντας το μυαλό Τα τελευταία χρόνια, η επιστήμη έχει καταδείξει πως οι περιπλανώμενες σκέψεις, αυτές που έχει επικρατήσει να τις αποκαλούμε «σκόρπιες», μαρτυρούν πολλά για τον τρόπο που γερνά ένας εγκέφαλος. Σύμφωνα με τους ερευνητές, στη διάρκεια του ύπνου, ορισμένα μέρη του εγκεφάλου μας εργάζονται και μάλιστα ακατάπαυστα. H συρρίκνωση, λοιπόν, είναι ορατή και αυτό συνιστά μια απολύτως φυσιολογική εξέλιξη. Το ανθρώπινο μυαλό συρρικνώνεται κατά 0,2% ετησίως, ξεκινώντας από την ηλικία των είκοσι ετών. Τι γίνεται όμως με τη μνήμη; Υπάρχει ένα συγκεκριμένο δίκτυο νευρώνων που ενεργοποιείται ότανεπιτυγχάνουμε να θυμηθούμε κάτι. Το δίκτυο αυτό απαρτίζεται από μεμονωμένα σύνολα, διασκορπισμένα από το πίσω μέρος του κεφαλιού μέχρι εμπρός. Μπορούν να εργάζονται σε συνδυασμούς, συγκεντρώνοντας αναμνήσεις, καθώς συνδέονται από νήματα γνωστά ως «λευκή ύλη», η οποία συνδέει δύο περιοχές του εγκεφάλου ακριβώς όπως τα κομπιούτερ συνδέονται με οπτικές ίνες και καλώδια μετάδοσης δεδομένων. Οι έρευνες στο εργαστήριο του Ράντι Μπάκνερ PhD, νευροεπιστήμονα στο Χάρβαρντ, έδειξαν μάλιστα ότι οι νευρώνες της μνήμης φωτίζονται όχι μόνο όταν ανακαλούμε κάτι από τη δεξαμενή των αναμνήσεων, αλλά περισσότερο όταν τη χρησιμοποιούμε για να φτιάξουμε «μοντέλα», σχεδιάζοντας κάτι για το μέλλον. Είμαστε κάτι σαν κινούμενες μηχανές πρόληψης. Μπορεί, εξετάζοντας έναν εγκέφαλο, αυτός να δείχνει σε καλή κατάσταση, αλλά οι περιοχές να μη συνεργάζονται απαραίτητα μεταξύ τους – είναι αξιοθαύμαστο, αλλά το μυαλό έχει την ικανότητα να επανασυνδέει αυτά τα δίκτυα, αποκαθιστώντας τις λειτουργίες του.Κατά συνέπεια, δεν είναι ανέφικτο το να μπορεί να «εκπαιδευτεί» ώστε να λειτουργεί με περισσότερη αποτελεσματικότητα, παρά τη φυσιολογική συρρίκνωση και τον περιορισμό. Σημαντικές πρόσφατες ενδείξεις θέλουν ένα κοφτερό μυαλό να έχει να κάνει περισσότερο με το πώς συνδέονται μεταξύ τους οι περιοχές του εγκεφάλου. Το ίδιο network μνημονικού εμφανίζεται φωτεινό και σε πειράματα όπου ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να προσπαθήσουν να μη σκεφτούν τίποτα απολύτως. Σύμφωνα με τους μελετητές, είναι το δίκτυο που χρησιμοποιούμε για να σκεφτόμαστε τον ίδιο μας τον εαυτό, ένα δίκτυο που οι επιστήμονες το ονόμασαν default network –προεπιλεγμένο / προκαθορισμένο δίκτυο δηλαδή, το οποίο, ακριβώς όπως σε έναν υπολογιστή, παραμένει ενεργό ακόμη κι όταν δεν κάνουμε ή δεν σκεφτόμαστε τίποτα. H αδιάκοπη αυτή λειτουργία του λανθάνοντος δικτύου του εγκεφάλου κοστίζει στον ανθρώπινο οργανισμό τόσο υπερβολικά σε μεταβολισμό, ώστε δεν μπορεί παρά να σημαίνει ότι το δίκτυο αυτό επιτελεί κάτι ιδιαζόντως σημαντικό! Συμφωνά με τον Μπάκνερ, η συγκεκριμένη εγκεφαλική λειτουργία είναι «ένας από τους παράγοντες που επέτρεψαν στο είδος μας να αναπτυχθεί τόσο». Έχουμε μια ανεξάντλητη και διαρκή δυνατότητα να εξετάζουμε εναλλακτικές σε οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας, σε ακαριαίο χρόνο. H ανασυγκρότηση της μνήμης H μνήμη είναι από τα πρώτα εγκεφαλικά δεδομένα, η ανθρώπινη data που χάνουμε μεγαλώνοντας. Σύμφωνα με το Scientific American, τουλάχιστον 30 εκατομμύρια άνθρωποι στον πολιτισμένο δυτικό κόσμο νοσούν σήμερα από τη μάστιγα του Αλτσχάιμερ, με 160.000 από αυτούς να υπολογίζονται οι πάσχοντες στην Ελλάδα. Αριθμός που αναμένεται να τετραπλασιαστεί μέχρι το 2050, οπότε υπολογίζεται ότι ένας στους 85 ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη θα ζει με τη νόσο. Μπορεί, εξετάζοντας έναν εγκέφαλο, αυτός να δείχνει σε καλή κατάσταση, αλλά οι περιοχές να μη συνεργάζονται απαραίτητα μεταξύ τους – είναι αξιοθαύμαστο, αλλά το μυαλό έχει την ικανότητα να επανασυνδέει αυτά τα δίκτυα, αποκαθιστώντας τις λειτουργίες του. Κατά συνέπεια, δεν είναι ανέφικτο το να μπορεί να «εκπαιδευτεί» ώστε να λειτουργεί με περισσότερη αποτελεσματικότητα, παρά τη φυσιολογική συρρίκνωση και τον περιορισμό. Σημαντικές πρόσφατες ενδείξεις θέλουν ένα κοφτερό μυαλό να έχει να κάνει περισσότερο με το πώς συνδέονται μεταξύ τους οι περιοχές του εγκεφάλου σε κυκλώματα, παρά με το πόσο άρτια μπορεί να δουλεύει κάθε επιμέρους περιοχή. «Κάτι τόσο πολύπλοκο όσο ο εγκέφαλος επιτελεί κάποιες συγκεκριμένες λειτουργίες», Κάθε τομέας του έχει συγκεκριμένα καθήκοντα. Όταν όμως ο οργανισμός αρχίζει να εξασθενεί, αναγκαστικά επιστρατεύονται περισσότερες περιοχές». Μια ζωή, κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος μαθαίνει ή εξασκεί το μυαλό του θέτοντας διαρκώς καινούργιες προκλήσεις ώστε να αναπτύσσει τις ικανότητες του, να κατανοεί νέες ιδέες ή τεχνολογίες, ενισχύει την ευπροσαρμοστικότητα του εγκεφάλου του, κρατώντας τον ζωντανό και πάντοτε σε εγρήγορση. Είναι λάθος να ξοδεύει κανείς το χρόνο, ή τα χρόνια του, ως μεσήλικας, αναπαράγοντας κάποιες ήδη αποκτηθείσες κλίσεις, επιδεξιότητες ή ικανότητες. Το κλειδί είναι να απασχολείς,να δεσμεύεις το μυαλό σου σε δραστηριότητες εκμάθησης που απαιτούν απερίσπαστη προσοχή και προσήλωση στη λεπτομέρεια. Τα επόμενα χρόνια επιφυλάσσουν ραγδαίες αλλαγές σε αυτά που έως σήμερα θεωρούμε δεδομένα για την εγκεφαλική δραστηριότητα. Τόσο στον τομέα της διάγνωσης, όσο και στον τρόπο θεραπείας και αντιμετώπισης των συνεπειών της εγκεφαλικής γήρανσης. *συναψεις: είναι οι σχέσεις μεταξύ των νευρώνων ,οι οποίοι επικοινωνούν και συνδέονται μεταξύ τους μια μια γλώσσα (τους νευροδιαβιβαστές) ,οι οποίοι στέλνουν το μήνυμα από τον έναν νευρώνα στον άλλον.
Επισκόπηση